Süni mayalanma (in vitro fertilizasiya – IVF), təbii yolla hamilə qala bilməyən cütlüklərin uşaq sahibi olması üçün uzun illərdir uğurla tətbiq edilən bir müalicə üsuludur.
Süni mayalanma müalicəsi nədir?
Süni mayalanma müalicə üsulu, səbəbi bilinməyən sonsuzluq, yüksək yaş, kişilərdə sperma sayı və ya keyfiyyətinin aşağı olması, qadınlarda infeksiya və fallop borularında tıxanma kimi problemlər səbəbindən uşaq sahibi ola bilməyən ailələrə sağlam doğuşla uşaq sahibi olma imkanı təqdim edir.
Şəxsin uşaq sahibi olmaqda gecikməsi və ya başqa sözlə yaş faktoru da hamiləliyin yaranmasına mane ola bilər. Lakin şəxs 45 yaşına qədər süni mayalanma müalicəsindən faydalana bilər.
Süni mayalanma müalicə mərhələlərinə keçməzdən əvvəl süni mayalanma müalicəsinin nə olduğu yaxşı başa düşülməlidir.
Dr. Naza Qurbanova
Ginekoloq
Dr. Emin Haqverdiyev
Cərrah-Ginekoloq, Süni Mayalanma mütəxəssisiTəbii yolla hamiləlik necə baş verir?
Bir xanımın təbii yolla hamilə qala bilməsi üçün ilk öncə beyində yerləşən hipotalamusun hipofiz vəzini stimullaşdırması lazımdır. Beləliklə hipofiz vəzi LH (Luteinləşdirici hormon) və FSH (Follikul stimullaşdırıcı hormon) hormonlarını ifraz edir.
Qan dövranı vasitəsilə yumurtalıqlara çatan hormonlar, yumurtalıq ehtiyatında olan yumurta follikullarını (kisəcik) stimullaşdırır. Bu stimullaşmadan sonra yumurtaların bir hissəsi yetişir və ən sağlamı çatlayaraq uşaqlıq və yumurtalıqlar arasındakı bir növ kanal olan fallop borularına atılır.
Bu nöqtədən sonra yumurta follikulu estrogen hormonu ifraz edərək uşaqlıq divarı kimi tanınan endometriumun qalınlaşmasını təmin edir. Uşaqlıq divarının qalınlaşması, mümkün hamiləlik zamanı embrionun uşaqlığa yapışmasına və hamiləliyin sağlam şəkildə davam etməsinə imkan verir.
Nəsil artırma hüceyrələri olan sperma və yumurtanın fallop borularında bir araya gəlməsi ilə mayalanma baş verir və mayalanma nəticəsində embrion yaranır. Yumurta fallop borularından uşaqlığa doğru irəliləyərkən qadın bədənində 24 saat canlı qala bilir.
Lakin kişi nəsil artırma hüceyrəsi olan sperma qadın bədənində 3-4 gün canlı qala bilir. Başqa sözlə, yumurtanın fallop borularına atılmasından bir neçə gün əvvəl cinsi əlaqəyə girildikdə də şəxs hamilə qala bilər.
Bütün bu proses ərzində bir çox fərqli narahatlıqlar səbəbindən mayalanma baş verməyə bilər. Qorunmasız və müntəzəm olaraq bir il boyunca cinsi əlaqəyə girilməsinə baxmayaraq hamiləlik əldə edilə bilmədiyi təqdirdə cütlük həkimə müraciət etməli və sonsuzluğun səbəbləri araşdırılmalıdır.
Hamiləliyin yaranmasına mane olan vəziyyətin müəyyən edilməsindən sonra süni mayalanma müalicəsinə başlanıla bilər. Bu halda şəxsin mövcud vəziyyətinə görə fərqli texnikalarla hamiləlik əldə edilə bilər.
Süni mayalanma müalicəsi necə aparılır?
Süni mayalanma müalicəsi, sonsuzluq diaqnozu qoyulmuş cütlüklərin uşaq sahibi ola bilməsi üçün tətbiq edilən, nəsil artırmaya yardımçı bir müalicə üsuludur.
Süni mayalanma müalicəsində ana namizədindən toplanan yumurtaların, ata namizədinin sperması ilə laboratoriya şəraitində bir araya gətirilərək mayalanması təmin edilir.
Mayalanma nəticəsində meydana gələn embrionlardan ən sağlamı ana namizədinin uşaqlığına köçürülür. Bütün bu prosedurlardan 11 gün sonra ana namizədinə hamiləlik testi tətbiq edilərək hamiləliyin baş verib-vermədiyinə baxılır.
Süni mayalanma kimi də təsvir edilə bilən bu üsulda əsasən IUI (İntrauterin inseminasiya, mayalanma), IVF (In vitro fertilizasiya), IMSI (Intracytoplasmic morphologically selected sperm injection) və ICSI (Intra cytoplasmic sperm injection) üsulları istifadə olunur.
Lazerlə yuvalanma nədir?
Embrionunu əhatə edən zərfin (zona) qalın və sərt olması halında embrion zərfi yırtıb çıxa bilmədiyi üçün uşaqlığa yapışması çətinləşə bilər. Belə hallarda çölə çıxa bilməyən embrion uşaqlığa da yapışa bilmədiyi üçün hamiləlik baş vermir.
Lazer üsulu ilə müvafiq böyüklükdə və dozada lazer atışı edilərək zərfdə bir dəlik yaradılır. Embrionun asanlıqla uşaqlığa çıxaraq yapışması təmin edilir.
Süni mayalanma müalicəsi kimlərə tətbiq edilə bilər?
Süni mayalanma müalicəsi, 12 ay müddətində müntəzəm və qorunmasız cinsi əlaqəyə girilməsinə baxmayaraq hamilə qala bilməyən şəxslərə tətbiq edilir. 35 yaşdan sonra hamiləlik əldə etmə şansı daha aşağı olduğu üçün bu müddət 6 aydır.
Aşağıda sadalanan səbəblərin mövcudluğunda süni mayalanma müalicəsi tətbiq edilə bilər.
- Yumurta ehtiyatının azalması,
- Çanaq iltihabı xəstəliyi keçirmiş olmaq,
- Qarın nahiyəsinə aid əməliyyat keçirmiş olmaq,
- Uzun müddət spiral (RİA) istifadə etmiş olmaq,
- Cinsi yolla yoluxan xəstəliklərin mövcudluğu,
- Endometrioz diaqnozu qoyulmuş olmaq,
- Uşaqlıqdan kənar hamiləlik tarixçəsinin olması.
Kişilərdə isə xayaları təsir edən qızılca, xaya travması, cinsi yolla yoluxan xəstəlik, ailədə sonsuzluq tarixçəsi və xərçəng müalicəsi görmüş olmaq kimi səbəblərin mövcudluğunda cütlüklər, nəsil artırmaya yardımçı süni mayalanma müalicə üsuluna müraciət edə bilərlər.
Süni mayalanma müalicəsinin mərhələləri hansılardır?
Həkim görüşü ilə başlayan və 7 mərhələdən ibarət olan süni mayalanma müalicəsi hamiləlik testi ilə sona çatır. Süni mayalanma müalicəsi mərhələləri aşağıdakı kimi sıralana bilər:
1. Həkim mütəxəssis müayinəsi
Təbii yollarla hamilə qala bilməyən cütlüklərin süni mayalanma müalicəsi üçün xəstəxanaya müraciət etməsi halında ilk öncə həkimlə görüşmələri lazımdır. Bu müayinəyə cütlüklərin hər ikisinin də gəlməsi gözlənilir. Həkim ilk öncə cütlüyün tarixçəsini dinləyir.
Ətraflı ginekoloji müayinədən sonra həkim, ultrasəs ilə ana namizədinin çoxalma sistemini yoxlayır. Lazım görüldüyündə əlavə olaraq radioloji görüntüləmə və laboratoriya testləri aparılır.
Bu mərhələdə ilk növbədə cütlükdə olan sonsuzluğun diaqnozunun qoyulması hədəflənir. Diaqnozun aydınlaşdırılmasından sonra növbəti mərhələyə keçilir.
2. Süni mayalanma müalicəsində estradiol (E2) nə qədər olmalıdır?
Estradiol (E2) doğum yaşında olan qadında çoxalma funksiyasının müntəzəm olub-olmadığını müəyyən etmək üçün istifadə olunur. Süni mayalanma müalicəsində proses öncəsi aparılan laboratoriya testlərindən biridir. Menopauza dövründə olan qadınlarda sıfır səviyyəsinə çatır.
E2 səviyyəsi ölçüm aparılan laboratoriyaya görə dəyişir. Yaş dövrlərinə və ya xüsusi hallarda normal E2 səviyyələri:
Doğum yaşında olan qadınlar üçün 30 – 400 pg/ml
Hamiləlik 10-35 pg/ml
Follikulyar faza 30-119 pg/ml
Pik 149-350 pg/ml
Luteal faza 97-216 pg/ml
Ovulyasiya izləməsi 29-97 pg/ml
Menopauza sonrası qadınlar üçün 0 – 30 pg/ml
Kişilər üçün 10 – 50 pg/ml
Uşaqlar üçün < 10 pg/ml
3. Yumurta stimullaşdırma (cavanlaşdırma)
Süni mayalanma müalicəsinin başladığı bu mərhələdə ana namizədi, aybaşı qanaxmasının ikinci və ya üçüncü günündə həkim müayinəsinə çağırılır. Ultrasəs ilə ana namizədinin yumurtalıqları qiymətləndirilir. Lazım gəldikdə şəxsin hormon dəyərlərinin araşdırılması üçün əlavə laboratoriya müayinəsi istənilir.
Əldə edilən nəticələr işığında ana namizədinə, yumurtaların stimullaşdırılmasını təmin etmək üçün dərman müalicəsinə başlanır. Dərmanların müntəzəm və müəyyən edilmiş dozada istifadə edilməsi üçün şəxs ətraflı olaraq məlumatlandırılır.
FSH və hMG iynələri ilə yumurtalıqlar stimullaşdırılaraq follikulların inkişafı təmin edilir. Follikul inkişafı, süni mayalanma uğur şansını birbaşa təsir etdiyindən bu mərhələdə dərman və iynələrin dozasının düzgün müəyyən edilməsi son dərəcə vacibdir.
Təxminən 8-10 gün davam edən iynə istifadəsindən sonra follikullar 18-20 mm ölçüyə çatır. Ardından ana namizədinə yumurta çatlatma iynəsi vurularaq follikulların çatlaması təmin edilir.
4. Yumurta toplama (OPU)
Ana namizədinə yumurta çatlatma iynəsi vurulduqdan 34-36 saat sonra yumurtaların toplanması prosesinə keçilir. Ümumi anesteziya altında aparılan bu proses ağrısızdır. Vaginal yolla toplanan yetişmiş yumurtalar, növbəti proses üçün hazırlanmaq üzrə laboratoriya mühitinə alınır.
5. Süni mayalanma
Toplanan yumurtalar, laboratoriya mühitində mikroskop altında yoxlanılır. Ən sağlam olanlar, ata namizədindən alınan spermalarla mayalanır. Bu mərhələdə iki fərqli üsul istifadə olunur.
Birinci üsul klassik süni mayalanma tətbiqidir. Birinci üsulda yumurtalar və spermalar eyni mühit içinə buraxılaraq spermaların yumurtanı mayalandırması gözlənilir.
İkinci üsul isə mikroinjeksiyadır. Son dərəcə həssas şəkildə aparılması lazım olan bu prosesdə sperma, yumurtanın içinə mikrokanül istifadə edilərək inyeksiya edilir.
Müalicədə hansı üsulun istifadə ediləcəyi, yumurta və spermin xüsusiyyətlərinə, əvvəlcədən aparılan müalicə üsullarına görə fərqlilik göstərir. Yumurtaların mayalanmasından sonra əldə edilən embrionlardan ən sağlam olanları ayrılır.
6. Embrion köçürülməsi
Süni mayalanma müalicə üsulundakı vacib mərhələlərdən biri də embrion köçürülməsidir. Əsasən ağrı və ya əziyyətə səbəb olmayan bu proses üçün ağrı həddi aşağı olanlara anesteziya tətbiq edilə bilər.
7. Dəstək müalicəsi
Embrionların uşaqlığa köçürülməsindən sonra embrionun uşaqlığa yapışmasını asanlaşdırmaq üçün ana namizədinə dərman müalicəsi başlanır. Əsasən müalicə müddətində istifadə edilən iynə və dərmanların təkrar istifadəsi tövsiyə edilir.
Süni mayalanma köçürülməsindən sonra yapışma əlamətləri
Embrion köçürülməsindən bir neçə gün sonra bel və çanaq ağrıları müşahidə edilə bilər. Bu şikayətlər yüz faiz embrionun yapışdığına işarə etməsə də bəzi xəstələrin ortaq bildirdiyi əlamətlərdir. Beta HCG-nin yüksəlməsindən başqa yapışmanın uğurlu olduğuna dair heç bir qəti əlamət yoxdur.
Embrion köçürülməsindən sonrakı 11-ci gün, ana namizədindən qan alınaraq Beta HCG testi aparılır. Hamiləliyin varlığının qəti olaraq müəyyən edilməsini təmin edən bu test, bəzi hallarda iki gün sonra təkrarlana bilər. Hamiləliyin yaranması halında süni mayalanma müalicəsi sona çatır.
Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizlə məsləhətləşin.
